Nie tylko zakładki

Wystawa czynna w dniach: 15 I – 14  XI 2020

Organizator wystawy: Stowarzyszenie Miłośników Tradycyjnego Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Lud-Art przy Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Biblioteka Główna UPJPII

Galeria wystawy

Zakładki książkowe

Historia zakładek związana jest z rozwojem książki. Wydaje się, że już w czasach starożytnych, gdy główną formą książki był zwój, konieczne było zaznaczanie miejsca, w którym zakończono czytanie. Kiedy pojawił się kodeks, postać książki stosowana do dzisiaj, potrzeba używania zakładek wynikała z dbałości o drogocenne i rzadkie księgi (rękopisy, inkunabuły, późniejsze starodruki). Pierwsze datowane zakładki pochodzą z czasów średniowiecza (XII–XV w.). Najstarsze zachowane wykonane są z welinu lub resztek skóry z oprawy. W iluminowanym manuskrypcie Historia Scholastica Petrusa Comestora z XIII w., z zasobu British Library, jedna ze stron jest zagięta wzdłuż całej długości, przez co stała się praktyczną zakładką. W Royal Museum w Brunei jest zakładka pochodząca z Indii z XVI w., z kości słoniowej, zdobiona geometrycznymi ażurowymi wzorami, używana była w iluminowanym Koranie. Jedna z pierwszych wzmianek o zakładkach pochodzi z XVI w., sukiennik Christopher Barker, nadworny drukarz, w 1584 r. podarował królowej Elżbiecie jedwabną zakładkę z frędzlami. W XVIII i XIX w. powszechna była wąska jedwabna tasiemka, przyczepiana u góry grzbietu książki i długa na tyle, aby wystawała poza dolną jej krawędź.

Rozkwit w dziejach zakładek nastąpił w Anglii, w epoce wiktoriańskiej i edwardiańskiej. Popularne były wówczas zakładki rękodzielnicze, np. haftowane, tworzone z kawałków wstążek, do których niekiedy przyszywano akwarelowe obrazki lub hafty na perforowanych kartach. W latach 60. XIX w., w Coventry pojawiły się maszynowo tkane jedwabne zakładki, wykonane np. przez J.&J. Cash w 1861 r., dla upamiętnienia śmierci księcia Alberta, męża królowej Wiktorii. Thomas Stevens z Coventry szczycił się posiadaniem 900 wzorów jedwabnych zakładek, tzw. Stevengraphs. Zakładek w kształcie miecza lub noża, używano do rozcinania kart książkowych oraz listów. Jako tworzywo zaczęto stosować: szylkret, drewno, srebro, złoto, mosiądz, miedź, kość słoniową, brąz, celuloid, cynę, masę perłową, skórę.

W latach 50. XIX w. pojawiły się pierwsze odrębne, indywidualne, kolekcjonerskie zakładki. W drugiej połowie XIX w. istniały firmy specjalizujące się w produkcji zakładek np. Gorham, S. Kir&Sons, Tiffany. W latach 80. XIX w., zaczęto wytwarzać zakładki drukowane, ze sztywnego papieru lub kartonu. W USA w 1869 r. wynaleziono celuloid – substytut kości słoniowej, prekursor plastiku. Papierowe i celuloidowe zakładki stały się popularnym medium reklamowania produktów, usług i organizacji.

Zakładki to drobne przedmioty, które obok pierwotnej praktycznej funkcji, bywają wartościowymi elementami dekoracyjnymi, biżuterią książki. Cechuje je bogactwo kształtów i tworzyw. To elementy codziennego użytku, a zarazem niecodzienne połączenie funkcjonalności i walorów artystycznych, użyteczności i sztuki.

Aneta Kowalska

O koronkach

Koronki klockowe – początki koronkarstwa klockowego sięgają odległych czasów i choć powszechnie przyjmuje się, że ojczyzną jego są Włochy – wiele wskazuje na to, że wywodzi się ono ze Wschodu. Znany bowiem jest fakt, że w Syrii i Grecji wyrabiano koronki tego typu na długo, zanim w XVI w. pojawiły się we Włoszech. Za wschodnim pochodzeniem tej techniki koronkarskiej przemawia również i to, że wzory pierwszych koronek miały charakter wschodni lub bardzo do niego nawiązywały. Postawę wzoru pierwszych koronek klockowych stanowiły, na których tle delikatnie zarysował się wzór. Były to koronki stosunkowo mało efektowne, wykonane w kształcie pasów lub taśm z nici srebrnych lub złotych. Nazwa koronki klockowej pochodzi od narzędzi pracy, tj. klocków.

Koronki teneryfowe – są odmianą koronek igiełkowych. Robi się je na osnowie nałożonej na foremkę. Ojczyzną koronek teneryfowych jest Ameryka Południowa, a do Europy przybyły z Brazylii w końcu XVI i na początku XVII w. Znalazły licznych zwolenników i wykonawców, zwłaszcza w Hiszpanii i południowej Francji. Początkowo znane były jedynie w kształcie kół promieniście rozchodzących się od środka koła nitkach osnowy, przez co zyskały nawet miano koronek słonecznych. Później wyrabiano je w różnych kształtach, głównie jako kwadraty, prostokąty i pasy z ząbkami.

Koronki szydełkowe – należą do najbardziej popularnych, lubianych i często wykonywanych. Znane są w całej Europie. Zawdzięczają swą popularność niezwykle urozmaiconej technice, dużej różnorodności motywów i wzorów oraz podatności na tendencje mody.

Koronki czółenkowe (frywolitki) – powstały w końcu XVII w., a początkiem XVIII w. osiągnęły już bardzo wysoki poziom wykonania i dużą popularność. Pierwsze koronki czółenkowe wykonywane były jednym czółenkiem. Z poszczególnych elementów łączonych ze sobą za pomocą pikotów tworzono stosunkowo proste koronki w postaci taśm do obszywania brzegów materiału. Z biegiem czasu, koronki czółenkowe osiągały coraz bardziej skomplikowaną budowę i coraz większą szerokość. Do wykonania takich koronek stosowano nie jedno, lecz kilka czółenek jednocześnie, a dla ułatwienia pracy wprowadzono czółenka różnokolorowe. Najbardziej charakterystyczną cechą tych koronek jest budowa oparta na łączeniu kolistych lub wpółkolistych elementów składających się na motywy tworzące wzór.

Opracowanie tekstu
Jadwiga Gruca

Stowarzyszenie Miłośników Tradycyjnego Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Lud-Art przy Muzeum Etnograficznym w Krakowie

Stowarzyszenie powstało 17 marca 2005 r., lecz jego korzenie sięgają Klubu Hafciarskiego działającego przy Krakowskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego od maja 1993 r. Pomysłodawczynią i założycielką Klubu Hafciarskiego była dr Urszula Janicka-Krzywda – kustosz MEK, instruktorka haftu, dziennikarka, badaczka kultury ludowej, laureatka wielu prestiżowych nagród i wyróżnień w dziedzinie zachowania tożsamości kulturowej w Małopolsce.
Stowarzyszenie Lud-Art skupia przedstawicieli różnych pokoleń, środowisk i zawodów, których łączy zamiłowanie do rękodzieła i szczególna wrażliwość. Lud-Art prowadzi bardzo bogatą działalność wystawienniczą i dydaktyczną, do chwili obecnej ma na swym koncie 116 wystaw zbiorowych o różnorodnej tematyce. Stowarzyszenie przeprowadza również pokazy rękodzieła, warsztaty w szkołach, Domach Kultury, na imprezach promujących rękodzieło ludowe i artystyczne, przybliżając tym samym jego znaczenie i miejsce w polskiej tradycji w kraju i poza jego granicami.

Członkinie Stowarzyszenia biorą udział w licznych konkursach regionalnych i ogólnopolskich zdobywając nagrody i wyróżnienia, promując tym samym rękodzieło ludowe i artystyczne. Mottem naszej działalności jest hasło: TRADYCJA I WSPÓŁCZESNOŚĆ. Rok 2018 był rokiem szczególnym. Z okazji Jubileuszu 25 lat działalności Stowarzyszenia, zarząd zorganizował uroczyste wystawy o tematyce regionalnej, które odbiły się szerokim echem w mediach: Piękna nasza Polska cała w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym w Wygiełzowie oraz w ROK Częstochowa w ramach XIX Dni Europejskiej Kultury Ludowej, Brzegiem Wisły nić się wije w Centrum Kultury Podgórze – Dwór Czeczów; obydwie wystawy objęte honorowym patronatem Prezydenta Krakowa prof. Jacka Majchrowskiego. Wystawa koronek Nicią z przeszłości. Pokaz prac reaktywujących dawne wzory sztuki koronczarskiej w Muzeum Narodowym „Dom Jana Matejki” w Krakowie, objęta honorowym patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Stowarzyszenie liczy obecnie 34 członkinie. Od 26 już lat spotykamy się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, ul. Krakowska 46, w każdy wtorek od 16:00 do 18:30, z przerwą wakacyjną od lipca do października.

Wystawa Nie tylko zakładki jest 119 wystawą członkin Stowarzyszenia, na której prezentujemy nie tylko zakładki, ale również okładki, etui itp. wykonane w różnorodnych technikach hafciarskich i koronkarskich. 

Serdecznie zapraszamy nie tylko miłośników rękodzieła.

Halina Dulemba
Wiceprezes Stowarzyszenia Lud-Art